11.09.2019.
Drugi dan obilaska Soluna želeo sam da započnem posetom srpskom vojničkom groblju koje je od hotela „Reks“ u kome sam odseo udaljeno nešto više od 1.5 kilometra. Ukoliko ste u centru grada i imate sopstveno vozilo do Zejtinlika možete doći tako što ćete ići do kraja ulice Egnatia, odnosno trga Vardaris, a zatim skrenuti u ulicu Lagkada i voziti se oko 1.5 kilometara. Groblje je sa leve strane i teško se može „promašiti“. Kola se mogu parkirati ispred ulaza u francusko groblje ili u nekoj iz bočnih ulica. Do Zejtinlika se može stići i gradskim prevozom, odnosno autobusom 29. Karte se kupuju na kioscima i koštaju 1 evro.
Pošto gradski prevoz nisam planirao da koristim krenuh prema groblju putanjom koju mi je predložila navigacija u telefonu i za dvadesetak minuta nađoh se pred njegovim ulazom.
Na velikoj kapiji stoji natpis izrađen od kovanog gvožđa: Srpsko vojničko groblje. Pominjem ovo iz razloga što se kod nas ustalio turski naziv – Zejtinlik, što u prevodu znači maslinjak. U tursko vreme prostor na kome se groblje nalazi predstavljao je periferiju Soluna obraslu maslinjacima, pa je zbog toga groblje i dobilo taj naziv. Ukoliko danas na ulici zamolite nekog stanovnika Soluna da vam objasni gde se nalazi Zejtinlik, on najverovatnije neće shvatiti na šta mislite, jer se taj naziv odavno ne koristi. Tokom Prvog svetskog rata na Zejtinliku se nalazila Centralna poljska bolnica srpske vojske u okviru koje je nastalo groblje koje je kasnije preraslo u memorijalni kompleks.
Po ulasku u groblje, levo od kapije, zapade mi za oko poboden u zemlju znak sa strelicom i natpisom ČUVAR.
Na kraju betonske staze, ušuškana između drveća i cveća, nalazi se kuća čuvenog Đorđa Mihailovića koji je više od pola veka brinuo o groblju. Zbog narušenog zdravlja tu dužnost je pre nekoliko godina morao da preda novom čuvaru, Predragu Nedeljkoviću i da se preseli u omanji stan u blizini groblja. Ipak, deda Đorđe, uprkos tome što mu je već 91-a, tu je praktično svaki dan i tokom moje posete uveliko je bio „na zadatku“.
Porodica deda Đorđa vuče korene iz mesta Radanovići u Boki Kotorskoj. Početkom Prvog svetskog rata preko hiljadu Bokelja prebeglo je iz Boke u Crnu Goru da bi izbegli austro-ugarsku mobilizaciju i pridružili se crnogorskoj vojsci. Među njima su bili Đorđev deda Sava i otac Đuro Mihailović. Nakon kapitulacije Crne Gore u januaru 1916. priključuju se srpskoj vojsci koja se povlači preko Skadra prema Albaniji i sa njom prolaze sve strahote Solunskog fronta.
U želji da izbegnem gužvu odvojih se od grupe srpskih turista i krenuh u obilazak kompleksa. Pripreme za njegovu izgradnju započete su nakon završetka rata kada je odlučeno da se svi poginuli srpski vojnici sa Solunskog fronta sahrane na jednom mestu. Kao lokacija izabrano je groblje Centralne poljske bolnice srpske vojske na Zejtinliku. U priprema učestvuje Đorđev deda Sava Mihailović koji 1926. godine dobija zadatak da se sa vojničkih grobalja širom Solunskog fronta ekshumiraju posmrtni ostaci srpskih vojnika i prenesu na novo groblje. Idejno rešenje za izgled groblja dao je arhitekta Aleksandar Vasić, a njegovu ideju uobličio je čuveni ruski arhitekta Nikolaj Krasnov. Završnim radovima, koji su otpočeli 1933., a završeni krajem 1936. godine, rukovodio je arhitekta Budimir Hristodulo, jedan od 1300 kaplara.
Centralni deo memorijal čini kapela oko koje se poput večne straže izdižu čempresi koji su tokom izgradnje dopremljeni sa Svete gore, iz rasadnika manastira Hilandara.
U izgradnji kompleksa korišćen je kamen iz kamenoloma „Momin kamen“ i granitne ploče iz Kadine Luke u blizini Ljiga.
Kapela je podignuta u modernizovanom srpsko-vizantijskom stilu.
Sa prednje strane krasi je mozaik svetog arhangela Mihaila koji je rađen po motivima freske iz manastira Manasija.
Ispod mozaika su stihovi pesme Vojislava Ilića Mlađeg:
Sa zadnje strane je ulaz u kapelu iznad koga se nalazi mozaik velikomučenika Đorđa Pobedonosca, zaštitnika pastira i vojnika
Mozaik je rađen po ugledu na fresku iz Manastira Visoki Dečani. Sličan mozaik se nalazi i iznad ulaza u Crkvu Svetog Đorđa na Oplencu.
Osim fresaka unutrašnjost kapele ukrašavaju ornamentikom uokvireni nazivi divizija, pešadijskih i artiljerijskih pukova Prve, Druge i Treće armije, kao i nazivi mesta na kojima su se vodile glavne bitke.
U kapeli razmenih par rečenica sa deda Đorđem. Upitao me je odakle sam, a kada mu odgovorih da sam iz Smederevske Palanke reče mi da u kripti ima vojnika i iz mog kraja, tačnije iz Radovanja.
Izađoh iz kapele i stepenicama se spustih do ulaza u kriptu.
Iznad ulaza isklesani su stihovi Vojislava Ilića Mlađeg.
U centralnom delu kripte stoje predmeti koji imaju simboličko značenje, poput staklene urne sa zemljom uzetom ispod spomenika Neznanom junaku na Avali, zemlje sa Mačkovog kamena, topovske granate…
Nekada se tu nalazilo mnogo više predmeta, uključujući i slike Karadžića i Mladića koje su verovatno uklonjene pre posete delegacije Republike Srbije.
Ono što mi se nije dopalo je mesto na kome se nalaze slike srpskih vojvoda – na podu, naslonjene uz zid.
Od centralnog hodnika kripte račvaju se bočni hodnici na čijim se zidovima nalaze mermerne ploče sa imenima poginulih iza kojih su kasete sa njihovim posmrtnim ostacima.
U kripti je sahranjeno 5580 vojnika, oficira i podoficira srpske vojske čiji su posmrtni ostaci ekshumirani sa 250 grobalja koja su se nalazila širom Solunskog fronta. Prema priči čuvara groblja, među njima, pod brojem 5027 sa oznakom N.N., nalaze se i ostaci pukovnika Dragutin Dimitrijevića – Apisa. Njegov grob, kao i grobovi još dvojice osuđenika Radeta Malobabića i Ljubomira Vulovića, pronađeni su u solunskom predgrađu Mikra, prilikom proširenja aerodroma. Sva trojica su streljana 26. juna 1917. na osnovu presude, donesene tokom Solunskog procesa.
Izađoh iz kripte i krenuh u obilazak groblja na kome je sahranjeno 1448 srpskih vojnika, oficira i podoficira koji su većinom preminuli u glavnoj srpskoj poljskoj bolnici.
Osim od zadobijenih rana dosta ih je umrlo od malarije koja je u to vreme harala po solunskoj regiji. Groblje se prostire na deset parcela i u obliku je slova „P“.
Identitet većine sahranjenih je poznat, pa su osim broja na kameni krst uklesani ime i prezime, čin i eventualno jedinica u kojoj je poginuli služio.
U skladu sa pravoslavnim običajem krstovi su postavljeni u pravcu istok-zapad.
Rusko vojničko groblje
U sklopu srpskog je i rusko groblje na kome su sahranjena 493 pripadnika Ruskog ekspedicionog korpusa u Grčkoj.
Naime, u leto 1916. godine pod pritiskom saveznika, u prvom redu Francuske, Rusija je na Zapadni front i Balkan poslala ekspedicione snage. Iako je komanda ruske armije odlučno bila protiv slanja vojske van granica države, ruske diplomate i Nikolaj II smatrali su da treba odgovoriti na uporne molbe saveznika koji su računali da će pojava ruskih vojnika na Balkanu imati snažan uticaj na Bugarsku i da će bugarski vojnici odbiti da pucaju u Ruse, do čega, nažalost, nije došlo. Na Balkan su poslate dve posebne pešadijske brigade: druga, pod komandom general-majora Diterihsa sa oko 8 hiljada vojnika i četvrta, na čelu sa general-majorem Leontjevim koja je brojala oko 10 hiljada vojnika. U Grčku stižu iz Arhangelska preko Francuske u kojoj su dobili naoružanje i u kojoj su im pridodati sanitet, veza i pozadinska služba.
Prvi ruski vojnici u Solun pristižu 30. juna 1916. Po dolasku celog kontigenta priključuju se Istočnoj armiji Antante koja je ukupno brojala 360 hiljada vojnika. Na njenom čelu bio je francuski general Moris Saraj. Već u septembru 1916. ruske trupe bore se u neposrednoj blizini Prve i Treće srpske armije za vreme Gorničevske bitke. Između ruskih i srpskih vojnika vladalo je potpuno poverenje jednih u druge, do izražaja je došla duhovna veza ova dva bliska slovenska naroda.
Ruski ekspedicioni korpus zvanično je rasformiran nakon Oktobarske revolucije, ali je određeni broj njegovih pripadnika nastavio da se bori. Suočena sa unutrašnjim sukobima i problemima Rusija nije bila u mogućnosti da vodi brigu o svojim poginulima, pa je tu obavezu na sebe preuzela Srbija i svojoj braći po veri i oružju podigla groblje identično svom.
Podaci o gubicima ruskih trupa na Solunskom frontu variraju i kreću se od 65 ranjenih i ubijenih oficira i 4149 vojnika, pa do polovine ukupno angažovanih snaga.
Groblje interniraca
Između srpskog i ruskog groblja nalazi se groblje interniraca ili partizansko groblje, kako su ga nekada zvali posetioci iz Jugoslavije. Taj naziv je ponajviše dobilo zbog spomenika sa cvetnim laticama koje umnogome podsećaju na zvezdu petokraku.
Radi se o groblju iz Drugog svetskog rata na kome je sahranjeno 250 zarobljenika jugoslovenske vojske sa torpedovanog broda „Helena Kavanariota“, potopljenog 27. maja 1941. u blizini sela Nea Mihanjina tokom transporta iz Soluna za Nemačku. Stanovnici sela uspeli su da spasu 253 brodolomnika.
Osim interniraca, na njemu je sahranjeno i 78 nepoznatih srpskih ratnika prenetih sa Solunskog fronta.
Za razliku od srpskog i ruskog groblja na groblju interniraca nema krstova, već su umesto njih postavljene mermerne ploče.
Francusko groblje
Osim srpskog i ruskog na Zejtinliku se nalaze i saveznička groblja. Najveće od njih po površini i broju sahranjenih je francusko. Na njemu je sahranjeno 8310 francuskih oficira, podoficira i vojnika.
Njih 6397 su iz Francuske, 1222 iz Senegala, 398 sa Madagaskara i Indokine i 343 iz Severne Afrike, odnosno, zajedno sa trupama iz Francuske ratovala je i njihova kolonijalna vojska.
Na groblju je podignuta lepa kapela u gotskom stilu. U njoj se čuvaju venci francuskih državnika, zvaničnih delegacija i udruženja koji posećuju Zejtinlik i odaju počast poginulima.
U centralnom delu groblja, pored kapele, nalazi se spomenik od belog mermera u obliku pravougaone ploče postavljene na pet stubova. Na njemu su uklesani broj sahranjenih i natpis „Oni su umrli za Francusku“.
Poginulim francuskim avijatičarima posvećen je poseban spomenik u obliku piramidalnog stuba.
U francuskom delu groblja nalazi se i spomenik palim grčkim borcima u Prvom svetskom ratu. Svečano je otkriven 30. septembra 2017. povodom godišnjice obeležavanja proboja Solunskog fronta.
Tamni mermer simbolizuje liniju Solunskog fronta, a dve visoke bele konstrukcije predstavljaju napore grčkih snaga na strani Antante da ga probiju. Oblik belog mermera podseća na krila goluba kao simbol pobede.
Englesko groblje
Englesko ili groblje Komonvelta nalazi se u produžetku zapadne strane francuskog groblja. Za razliku od ostalih savezničkih grobalja grobovi na njemu obeleženi su nadgrobnim pločama umesto krstovima. To je zbog tradicije da nadgrobni belezi na engleskim vojničkim grobljima budu isti bez obzira na nacionalnost i veroispovest sahranjenih vojnika.
Ceo prostor zasađen je engleskom travom koja formira mekani tepih u koji uranjaju stopala posetilaca što hod čini nečujnim, a celom groblju daje osećaj spokoja.
Jedini grob na engleskom groblju na kome stoji krst je grob Ketrin Harlej, jedine žene sahranjene na Zejtinliku. Gospođa Harlej bila je veliki prijatelj i dobrotvor srpskog naroda. U Srbiju je stigla kao šef engleske sanitetske misije. Poginula je 7. marta 1917. u oslobođenom Bitolju tokom jednog od mnogobrojnih granatiranja grada od strane nemačke i bugarske artiljerije. Sahranjena je 10. marta 1917. na groblju u Solunu.
U znak zahvalnosti srpski oficiri podigli su joj spomenik od tesanog kamena sa velikim mermernim krstom.
Na spomeniku su uklesani sledeći stihovi:
Englesko groblje podeljeno je u dve parcele između kojih je podignut veliki mermerni spomenik u obliku krsta. Na njemu je postavljen bronzani mač okrenut na dole čime se formira kompozicija krst na krstu.
Na groblju je sahranjeno 1350 vojnika Komonvelta.
Italijansko groblje
Pošto sam obišao srpsko, francusko i englesko, odlučih da odem i do italijanskog groblja koje je od ostalih odvojeno ogradom, pa sam morao da izađem na ulicu i na njega uđem kroz glavnu kapiju.
Iskren da budem, nisam znao da su se Italijani u Prvom svetskom ratu borili na strani sila Antante. Iako je bila član saveza Centralnih sila Italija im se nije priključila u ratnom pohodu, već je 23. maja 1915. u rat ušla na strani Antante. Ubrzo je formiran Italijanski front u Severnoj Italiji na kome se, kao i na Zapadnom frontu, vodio rovovski rat.
Na italijanskom groblju sahranjeno je 3500 vojnika iz 35. divizije koja se odvojeno od samostalnog italijanskog 16. korpusa nalazila na Solunskom frontu i bila pod savezničkom komandom od leta 1916., pa do kraja rata.
Nakon dolaska na Solunski front 35. divizija je nekoliko meseci bila raspoređena na delu fronta u dolini Vardara prema Đevđeliji. Nešto kasnije premeštena je na bitoljski deo fronta na kome je ostala do kraja rata.
Kao i na francuskom, na italijanskom groblju dominira katolička simbolika. Krstovi su od belog mermera.
U centralnom delu groblja je spomenik koga čini bronzana figura vojnika na visokom postamentu takođe od belog mermera.
Obilaskom italijanskog groblja posetu Zejtinliku priveo sam kraju. Po izlasku sa groblja svratih do prodavnice suvenira koja se nalazi odmah prekoputa i ne može se promašiti, jer se ispred nje vijori srpska zastava.
Poseta Zejtinliku bila je način da odam počast srpskim ratnicima čija je sudbina htela da im večno počivalište bude u tuđoj zemlji. Ovi znani i neznani junaci, heroji bitaka na Gruništu, Gorničevu, Kajmakčalanu, Dobrom polju, Čukama, Crnoj reci, Kučkovom kamenu, Sokolu, Veterniku, Kozjaku i drugim poprištima širom Solunskog fronta, našli su na ovom mestu svoj spokoj. Na nama i generacijama koje dolaze je da čuvamo uspomenu na njih i njihova besmrtna dela, jer je to jedini način da pokažemo da smo ih dostojni i da njihova hrabrost i junaštvo nikada neće biti zaboravljeni.